To, co najlepsze, tom 1

Twórczość zmarłego 27 czerwca Harlana Ellisona, z zupełnie niezrozumiałych względów, nie cieszyła się szczególną popularnością wśród polskich wydawców. Jeden zbiór opowiadań, jedna antologia (Niebezpieczne wizje), którą ten zredagował oraz rozrzucone po różnych tomach i czasopismach opowiadania nie ukazywały bogactwa jego pisarstwa. Wraz z pojawieniem się pierwszego z dwóch tomów antologii To, co najlepsze sytuacja uległa zmianie. Szkoda tylko, że tak późno.

Wspomniany wcześniej zbiór opowiadań Harlana Ellisona to wydany w 2002 roku Ptak śmierci zawierający zaledwie osiem z ponad tysiąca siedmiuset historii, których był on autorem. Pomijając czytelniczy niedosyt, lekturę zbioru zepsuł mi fakt, że w opowiadaniu Ukorz się pajacu, rzecze Titktator zgubiono otwierający ten tekst cytat z Obywatelskiego nieposłuszeństwa Henry Davida Thoreau (który pojawił się w innym polskim wydaniu tego opowiadania zamieszczonym, pod nieco innym tytułem, w antologii Arcydzieła. Najlepsze opowiadania science fiction stulecia). Kilka tekstów znanych z Ptaka Śmieci można także ponownie przeczytać w To, co najlepsze (oryginalny tytuł: The Essential Ellison: A 50 Year Retrospective).

Zebrane w To, co najlepsze teksty zostały wybrane przez samego Harlana Ellisona. Składają się one na tematyczną, a także chronologiczną panoramę jego twórczości, umożliwiając zarazem przyjrzenie się dojrzewaniu Ellisona jako pisarza. Obok opowiadań, nawet tych najwcześniejszych, w zbiorze można przeczytać kilka tekstów publicystycznych autora, które w pełnej ostrości ukazują jego światopogląd oraz polemiczny talent.

Zebrane w tomie opowiadania prezentują Ellisona jako pisarza wszechstronnego, swobodnie poruszającego się w różnych literackich gatunkach. Jednak forma opowieści ma tu znaczenie drugorzędne. Ellisona interesuje przede wszystkim człowiek, jego sposób działania, moralne wybory i drogi, które do nich prowadzą. W swoich tekstach igra ze schematami, w które popada dwudziestowieczny człowiek, stawia go przed sytuacjami wytrącającymi go z jego strefy komfortu. Jednocześnie zmusza czytelnika, do zastanowienia się nad własną uległością wobec narzucanych z zewnątrz schematów.

Ellison pisał o każdym aspekcie ludzkiego istnienia. Miłość, samotność, śmierć, nienawiść, odrzucenie, alienacja, chciwość to tylko kilka tematów, które przewijają się w kolejnych opowiadaniach, czy tekstach publicystycznych. Autor nie ma sobie równych w diagnozowaniu ludzkich uprzedzeń i nienawiści wobec innych (Modlitwa za niczyjego wroga), której podłoże okazuje się zaskakująco banalne, a zarazem nieoczywiste. Autor korzysta obficie z własnych doświadczeń przekuwając je w literackie perełki, jak w tekstach Valerie. Prawdziwe wspomnienie czy Katakumby. Fragment «Memos from Purgatory». Ten drugi, opowiadający o perypetiach z nowojorskim wymiarem sprawiedliwości, pokazuje dehumanizację jednostki, która wpada w tryby aparatu odpowiedzialnego za utrzymanie porządku.

Równie znakomite są reportaże czy felietony Ellisona. Szczególne wrażenie robi tekst Wszystkiego najgorszego z Alabamy. Kolejny zapisek z czyśćca, w którym autor opisuje swój udział w, jak to określił, „Marszu Wolności w Montgomery”, do którego dołączył 25 marca 1965 roku na ostatnim etapie trasy z Selmy do Montgomery. W tekście Ellisona zderzają się idealistyczne marzenia o lepszym świecie z grozą sytuacji potęgowaną przez konfrontacyjne działania władz stanu Alabama. Entuzjazm związany z walką o prawa obywatelskie zostaje zestawiony z potencjalną ceną jaką demonstranci mogli zapłacić za swoje działania.

To, co najlepsze nie jest zbiorem, który należy „połykać” w całości. Wręcz przeciwnie, warto dać każdemu z tekstów czas, aby się w czytelniku „uleżał”, żeby w pełni objawił swoją siłę. Opowieści Harlana Ellisona nie należą do tekstów łatwych, nie mają oczywistych zakończeń, wymagają aktywnego czytania.

Pierwszy tom antologii To, co najlepsze wypełnia ważną lukę na polskim rynku wydawniczym. Teksty Ellisona warto znać, gdyż wpływały one na innych twórców współczesnej kultury, i to nie tylko tej popularnej. Kolejna odsłona intelektualnej przygody z jego prozą będzie możliwa we wrześniu.

Harlan Ellison, To, co najlepsze, t. 1, tłum. Wiktor Bukato, Maciejka Mazan, Krzysztof Sokołowski, Bartosz Kurowski, Agnieszka Sylwanowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 2018.